Sonar. Υπάρχει μέλλον στο μέλλον;
Σε έναν πλανήτη που σαρώνεται από την οικονοµική κρίση, σε µια Ευρώπη που κλυδωνίζεται, σε µια Ελλάδα που καταρρέει, πόσο λογικό είναι κανείς να πιστέψει ότι µπορεί να υπάρχει κοινωνική και ατοµική πρόοδος; Πολύ, αν σκεφτεί ότι η πρόοδος της ανθρωπότητας εξαρτιόταν ανέκαθεν από παράλογους ανθρώπους.
Ή τουλάχιστον αυτό ισχυριζόταν ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σο και σε αυτή τη φάση έχουµε κάθε συµφέρον να τον πιστέψουµε. «Ο λογικός άνθρωπος προσαρµόζεται στον κόσµο. Ο παράλογος επιµένει να προσαρµόσει τον κόσµο στα µέτρα του» έγραφε ο Σο και δεν βλέπω καλύτερη ανάλυση από τη δική του αν θέλουµε να διατηρήσουµε σώας τας φρένας αυτήν την καταφανώς παράλογη περίοδο.
Τον τελευταίο ένα µήνα διακινείται πολύ στα µέσα κοινωνικής δικτύωσης ένα ποίηµα που µοιράστηκε τον Φλεβάρη του 2009 µε την υπογραφή «Τα εξώγαµα του Δεκέµβρη». Τότε δεν έγινε ευρέως γνωστό, ίσως γιατί η κατάσταση που περιγράφει έγινε αντιληπτή από όλους µας πρόσφατα. «Όλα ήταν στη θέση τους! Οι πεινασµένοι στην Αφρική. Οι ειδικοί στην τηλεόραση. Οι κακοί στη φυλακή. Οι αναρχικοί στα Εξάρχεια. Αυτοί που αποφασίζουν στη βουλή. Τα λεφτά µας στα δάνεια. Η αστυνοµία στην επόµενη γωνία. Τα σπίτια µας στις τράπεζες. Οι εχθροί µας στην Τουρκία και τη Μακεδονία. Τα πάρκινγκ µας στα πάρκα. Η ψυχαγωγία µας στα bar. Τα παιδιά µας στο σχολείο. Οι φίλοι µας στο Facebook. Η τέχνη στα µουσεία και στις γκαλερί. Οι επιθυµίες µας στις διαφηµίσεις. Τα δέντρα µας Χριστούγεννα στο Σύνταγµα. Η οµορφιά στα κέντρα αδυνατίσµατος. O έρωτας στις 14 Φλεβάρη. Εµείς στους τέσσερεις τοίχους.
ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ ΤΕΛΟΣ - ΖΩΗ ΜΑΓΙΚΗ
Οι πεινασµένοι στη βουλή, οι ειδικοί στα Εξάρχεια, οι κακοί στα κέντρα αδυνατίσµατος, οι αναρχικοί στα µουσεία και στις γκαλερί, αυτοί που αποφασίζουν στις 14 Φλεβάρη, τα λεφτά µας χριστούγεννα στο σύνταγµα, η αστυνοµία στην Αφρική, τα σπίτια µας πάρκα, οι εχθροί µας στο facebook, τα πάρκινγκ στις τράπεζες. Η ψυχαγωγία µας στο σχολείο, τα παιδιά µας στα bar, οι επιθυµίες µας στην επόµενη γωνία, η τέχνη µας στα δάνεια (δεν πληρώνω, δεν πληρώνω), τα δέντρα µας στους δρόµους, η οµορφιά στους δρόµους, ο έρωτας στους δρόµους. Εµείς; Στους τέσσερεις τοίχους;»
Ίσως το ποίηµα να αποτυπώνει εναργέστερα από κάθε ανάλυση το κλισέ ότι η πρόοδος –όπως και κάθε ιδέα, άλλωστε– δεν µπορεί να αναλυθεί σε κοινωνικό κενό και χωρίς πολιτικό υπόβαθρο. Γι’ αυτό, άλλωστε, δεν µπορούµε να συµφωνήσουµε µια χούφτα άνθρωποι για το τι θα συνιστούσε «πρόοδο» ή φυγή προς τα εµπρός για τη χώρα µας αυτήν τη στιγµή. Αν για µένα οι µηχανοκίνητοι αστυνοµικοί που περιπολούν τη γειτονιά µου θυµίζουν µέρες του ‘67, για τη γειτόνισσά µου είναι πρόοδος στον τοµέα της ασφάλειας. Εποµένως, είµαστε καταδικασµένοι να ζούµε χαµένοι στη µετάφραση; Κι άρα να µένουµε εγκλωβισµένοι στη µίζερη και υφεσιακή ηµέρα της µαρµότας;
Λένε πολλοί ότι αυτό που ζούµε µε την κρίση είναι υπεράνω κάθε φαντασίας. Καταφεύγουµε, λοιπόν, στον µετρ του είδους Arthur Clarke:
«Κάθε επαναστατική εξέλιξη φαίνεται ότι προκαλεί τρεις φάσεις αντιδράσεων:
1) είναι τελείως αδύνατον,
2) είναι δυνατόν, αλλά δεν αξίζει τον κόπο να το κάνουµε,
3) το είχα πει εξαρχής ότι ήταν καλή ιδέα».
Λένε πολλοί ότι αυτό που ζούµε µε την κρίση είναι υπεράνω κάθε φαντασίας. Καταφεύγουµε, λοιπόν, στον µετρ του είδους Arthur Clarke:
Σε δύσκολους καιρούς, εκεί που τα παλιά σηµεία ισορροπίας έχουν απολεσθεί και τα καινούργια δεν έχουν εντοπισθεί ακόµα, οι άνθρωποι συνήθως χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: σε εκείνους που γαντζώνονται από το παρελθόν που γλιστρά µέσα από τα χέρια τους και σε εκείνους που ποντάρουν στο µέλλον.
Αυτή τη στιγµή είναι ελάχιστοι όσοι ποντάρουν σε θετικά πράγµατα στην Ελλάδα, αυτοί που ανοίγουν επιχειρήσεις, αυτοί που αλλάζουν καριέρα, αυτοί που ρισκάρουν σε επενδύσεις. Διανύουµε τη φάση τού «τελείως αδύνατον».
Ο Μάσιµο Λουίτζι Σαλβαντόρι είναι οµότιµος καθηγητής του Πανεπιστηµίου του Τουρίνου και αρθρογράφος της έφηµερίδας «La Repubblica». Στο ευσύνοπτο βιβλίο του «Η ιδέα της προόδου», που κυκλοφορεί και στα ελληνικά, εξετάζει το πώς αντίµετώπισαν την πρόοδο τα πολιτικά συστήµατα που συγκρούστηκαν τον 20ό αιώνα: ο κοµµουνισµός, ο ναζισµός και η σοσιαλδηµοκρατία. Ο Σαλβαντόρι µας παίρνει από το χέρι σε ένα συναρπαστικό ταξίδι που ξεκινά µε τους Διαφωτιστές και τη θρησκευτική πίστη τους στην τεχνολογική πρόοδο που θα έφερνε την ευτυχία στην ανθρωπότητα και τους σοσιαλιστές που εισηγήθηκαν την ιδέα της προόδου για τους πολλούς, φτωχούς προλεταρίους. Όµως, το πιο ενδιαφέρον στο βιβλίο του Σαλβαντόρι είναι πως επιχειρεί να απαντήσει στο φλέγον ερώτηµα: σε µια εποχή που όλα δείχνουν το αντίθετο, υπάρχει περιθώριο να πιστέψει κανείς ξανά στην ιδέα της προόδου; Ναι, λέει ο συγγραφέας, εάν αντισταθούµε στον κοινωνικό δαρβινισµό που δίνει πρωτοκαθεδρία στα ισχυρά οικονοµικά συµφέροντα «διερευνώντας τις οδούς προς µια πρόοδο θεµελιωµένη στον ηθικό εκπολιτισµό, την κοινωνική δικαιοσύνη, τη δηµοκρατία και την οικολογία».
Η έννοια της προόδου είναι κατεξοχήν αστική έννοια, ισχυρίζεται ο Ευτύχης Μπιτσάκης. «Και αυτό επειδή η αστική τάξη αναπτύχθηκε σε γενετική αλληλεξάρτηση µε τις νεότερες επιστήµες και την τεχνολογία και η αντίληψή της για τον άνθρωπο είναι η έκφραση αυτού ακριβώς του γεγονότος. Η αληθινή γνώση, κατά τους πρώιµους στοχαστές της αστικής τάξης, είναι η επιστηµονική. Αλλά η γνώση είναι δύναµη και ο άνθρωπος θα γίνει κύριος και εξουσιαστής της φύσης µε τη βοήθεια της επιστήµης. Η επιστηµονική γνώση δεν είναι, λοιπόν, µόνο µέσον για το φωτισµό των ανθρώπων, προϋπόθεση για την κοινωνία του ορθού λόγου και του κράτους δικαίου. Είναι ταυτόχρονα το θεµέλιο της τεχνολογικής προόδου που θα λυτρώσει τον άνθρωπο από την ένδεια και θα οδηγήσει στην κοινωνία της αφθονίας. Οι αστοί ιδεολόγοι, µε την αισιοδοξία που χαρακτηρίζει την αστική όραση του νέου κόσµου που γεννιόταν, πίστεψαν στην παντοδυναµία της γνώσης και της τεχνικής και διαµόρφωσαν µια αντίληψη για την Ιστορία που θα τη διέψευδε η πραγµατική ιστορία. Φαντάστηκαν ότι η αστική κοινωνία θα ήταν η τελική µορφή ανθρώπινης κοινωνίας που θα πραγµατοποιήσει, µε τη βοήθεια του ορθού λόγου, της επιστήµης και της τεχνικής, το βασίλειο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της καθολικής ευδαιµονίας. Η τεχνολογική πρόοδος, που τη φαντάζονταν ως συνεχή, γραµµική εξελικτική διαδικασία, θα οδηγούσε στην εξάλειψη της ένδειας και των συνεπειών της».
Τον 19ο αιώνα ένας ολοκαίνουργιος απαστράπτων κόσµος γεννιέται: µαγικές συσκευές, όπως το τηλέφωνο και ο τηλέγραφος, µεταφέρουν τις πληροφορίες µε πρωτοφανείς ταχύτητες, τα τρένα και τα ατµόπλοια εκµηδενίζουν τις αποστάσεις, οι µηχανές πολλαπλασιάζουν την παραγωγή των εργοστασίων. Το όραµα των Διαφωτιστών υλοποιηµένο. Και η ανθρώποτητα ευτυχής; Ο Μαρξ ψάχνει στα ενδότερα της Ιστορίας, φωτίζει τις ζωές των µικρών ανθρώπων και αποφαίνεται: η πρόοδος συναρτάται απολύτως από την ταξική θέση µας.
Γράφει ο Μπιτσάκης: «Αντίθετα µε τους αστούς διανοητές που εκστασιάζονταν µπροστά στις µηχανές, στα τρένα, στα εργοστάσια, µπροστά στη νέα τεχνική και στα επιτεύγµατα του καπιταλισµού, οι θεωρητικοί του προλεταριάτου είδαν τη βιοµηχανική κοινωνία από τη σκοπιά της τάξης που δηµιουργούσε τον νέο κόσµο και που ταυτόχρονα ήταν το θύµα του. Τη βιοµηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα ο Μαρξ δεν την είδε ως απλή τεχνολογική πρόοδο, αλλά ως επανάσταση που µεταµόρφωνε τον τρόπο παραγωγής και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Έτσι µπόρεσε να αποκαλύψει τις ενδογενείς αντιθέσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και συνεπώς να καταλήξει στο συµπέρασµα ότι οι αντιθέσεις αυτές δεν µπορούν να λυθούν στο πλαίσιο της αστικής κοινωνίας, αλλά µε την ανατροπή των θεµελίων της: των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής».
Αυτήν την ώρα, που όλα τα ερωτήµατα στη χώρα µας και για τη χώρα µας χάσκουν ορθάνοιχτα, νοµίζω ότι πρέπει όλοι να αναστοχαστούµε ξανά στην ιδέα της προόδου, να «κάνουµε άλµα πιο γρήγορο από τη φθορά», όπως έλεγε ο Οδυσσέας Ελύτης.
Και να απαντήσουµε στα σοβαρά ποια πρόοδο, για ποιους και πώς την οραµατιζόµαστε. Δεν πρόκειται για διανοητική γυµναστική, αλλά για ανάγκη υπαρξιακής σηµασίας: αν δεν θέσουµε τα κρίσιµα ερωτήµατα και όχι εκείνα που µας υποβάλλει η βιοµηχανία των ΜΜΕ ή η κυβερνώσα πολιτική και τραπεζιτική ελίτ, θα µείνουµε εγκλωβισµένοι σε εκείνο που προβάλλεται ως το ερώτηµα των καιρών µας: πότε θα πάρουµε την επόµενη δόση;
Τώρα που οι ταυτότητες χρησιµεύουν λιγότερο από ποτέ και επιβεβαίωνεται όσο δεν φανταζόµασταν η ρήση του Τσαρούχη «Στην Ελλάδα είσαι ό,τι δηλώσεις» (εξ ου και δεδηλωµένοι ακροδεξιοί βρίσκονται υπουργοί µιας κυβέρνησης που ορκίστηκε να φυλάττει το Σύνταγµα), οφείλει να ορίσει καθείς εξαρχής και µε σαφήνεια την ταυτότητά του. Το ίδιο σηµαντικό, όµως, είναι το να µην εγκλωβιστούµε σε αυτήν. Ο David Lloyd George, µε µια φράση του οποίου θέλω να κλείσω, είναι χαρακτηριστικό παράδειγµα αυτής της στάσης που πρωτοανέφερα: ήταν ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας και την οδήγησε στη νίκη στον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο. Ήταν συντηρητικός, αλλά έφτιαξε το πιο προωθηµένο σύστηµα κοινωνικής πρόνοιας της εποχής του.
Τι έλεγε ο Lloyd George; «Μη φοβάσαι να κάνεις ένα µεγάλο άλµα. Δεν µπορείς να περάσεις ένα χάσµα µε µικρά πηδηµατάκια». Και, ω του παραδόξου, η αντίληψή του συναντιέται µε εκείνην του Henry Miller: «Η όποια πρόοδος στη ζωή δεν προέρχεται από την προσαρµογή αλλά από την τόλµη και από την υπακοή σε µια παρόρµηση».
ΚΙ ΟΜΩΣ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΛΑ ΝΕΑ
Η παγκόσµια οικονοµική κρίση ανατρέπει τις ζωές δραµατικά και οι αντιλήψεις µας εξελίσσονται το ίδιο ραγδαία. Με µια έρευνα που διενεργήθηκε σε 11 χώρες και µε τη συµµετοχή 11.000 ανθρώπων, το Johnnie Walker παρουσίασε τον Οκτώβριο το «The Progress Index»: µια εικόνα για το πώς η έννοια της προόδου εξελίσσεται τον 21ου αιώνα.
Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε τον Ιούλιο του 2011 σε δείγµα 11.000 ατόµων, ηλικίας 25-45 ετών, από τη Βραζιλία, τη Βουλγαρία, την Κίνα, την Ελλάδα, τον Λίβανο, τη Νότια Αφρική, την Ισπανία, την Ταϊλάνδη, το Βιετνάµ, το Ηνωµένο Βασίλειο και τις Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής. Η κατανοµή του δείγµατος ήταν ίσα κατανεµηµένη στις ηλικίες 25-45, µε ποσοστό ανδρών / γυναικών 60:40.
Πάνω από τους µισούς ερωτηθέντες διεθνώς (52%) είπαν ότι η επιτυχία στη ζωή δεν στηρίζεται µόνο στον πλούτο, ενώ δύο στους πέντε (42%) απάντησαν ότι έχουν πάψει να πιστεύουν πως τα υλικά αγαθά σηµαίνουν επιτυχία – αριθµός που ξεπερνάει το 68% στην Ισπανία, τη χώρα µε το υψηλότερο ποσοστό στην έρευνα.
Σχεδόν ένας στους τρεις (31%) είπε ότι θεωρεί τον εαυτό του επιτυχηµένο όταν είναι σε θέση να βοηθήσει τους γύρω του να πετύχουν, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία (88%) υποστηρίζει ότι µπορεί να καταφέρει περισσότερα όταν δουλεύει στο πλαίσιο µια οµάδας, παρά ατοµικά.
Παρά τις δυσοίωνες οικονοµικές συνθήκες, σε πολλές από τις χώρες που πραγµατοποιήθηκε η έρευνα µόνο ένας στους πέντε (21%) θα ήταν διατεθειµένος να στηρίξει την επιτυχία του εις βάρος άλλων, γεγονός που τονίζει περαιτέρω τη µετάβαση από το «εγώ» στη συλλογικότητα.
Η απαρχή µιας µετάβασης από µια εγωκεντρική αντίληψη (“me culture”), που χαρακτηρίζεται από τον σκληρό ανταγωνισµό, σε µία κουλτούρα συλλογική και συνεργατική (“we culture”) είναι διακριτή σε όλον τον κόσµο, σε διαφορετικό βαθµό σε κάθε χώρα.
Κατηγορία πρώτη:
Τα σύµβολα του status
Οι χώρες που περιλαµβάνονται στην πρώτη κατηγορία είναι o Λίβανος, η Ταϊλάνδη, η Κίνα και το Βιετνάµ. Η αντίληψη ότι η επιτυχία βασίζεται στον πλούτο βρήκε σύµφωνο το 72% των συµµετεχόντων στην έρευνα στην Κίνα, το 64% στην Ταϊλάνδη και το 61% στο Λίβανο. Στην ερώτηση «ποια είναι η κυρίαρχη φιλοδοξία σας;» το 43% στο Βιετνάµ, το 38% στην Κίνα και το 37% στο Λίβανο απάντησαν «η εξέλιξη της καριέρας» τους, σε αντίθεση µε τις Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής, όπου το ποσοστό ήταν µόλις 16%.
Κατηγορία δεύτερη:
Επίδοξοι αλτρουιστές
Οι χώρες που βρίσκονται σε αυτήν την κατηγορία είναι η Ελλάδα, η Αµερική, η Νότια Αφρική, το Ηνωµένο Βασίλειο, η Βουλγαρία και η Βραζιλία. Το 55% των ερωτηθέντων στην Ελλάδα και τις Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής δήλωσαν ότι τα υλικά αγαθά δεν υποδηλώνουν την επιτυχία. Στη Νότια Αφρική οι ερωτηθέντες απάντησαν κατά 94% ότι το να µπορείς να προσφέρεις στους άλλους είναι ένας σηµαντικός παράγοντας που καθορίζει την επιτυχία στη ζωή.
Κατηγορία τρίτη:
Ιδεολόγοι της συνεργατικότητας
Κατά την έρευνα, η µόνη χώρα που έχει αρχίσει να εισέρχεται στην τρίτη κατηγορία είναι η Ισπανία. Δύο στους τρεις (68%) από τους ερωτηθέντες στην Ισπανία δήλωσαν ότι τα υλικά αγαθά δεν αντιπροσωπεύουν την επιτυχία, ποσοστό πολύ υψηλότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα, αλλά και από τον µέσον όρο διεθνώς, που ανέρχεται στο 42%.
Η Rachel Botsman, συνεργάτις στην έρευνα και συγγραφέας του βιβλίου «What’s mine is Yours: The Rise of Collaborative Consumption», διαπιστώνει: «Η οικονοµική ύφεση έχει επιταχύνει την αλλαγή στις κοινωνικές αξίες και παρατηρείται µία πραγµατικά πρωτοφανής στροφή των ανθρώπων στη συλλογικότητα. Εκφραζόµαστε µέσα από την ένταξή µας σε µία κοινότητα και όχι µέσα από την ιδιοκτησία µας».
Μία κουλτούρα ενεργού συµµετοχής αναδύεται, που µεταφέρει την πρωτοβουλία για λύσεις στα άτοµα αντί για τους θεσµούς, µε το 79% των ερωτηθέντων να πιστεύει ότι η ανθρωπότητα θα βρει τις λύσεις που χρειάζονται για να λυθούν τα προβλήµατα του κόσµου.
