Όταν ακούς γλωσσολόγος το πρώτο όνομα που σου έρχεται στο μυαλό είναι ο Noam Chomsky. O Alistair Knott ταξίδεψε από τη μακρινή Νέα Ζηλανδία –έχοντας ενοχές όπως μου αποκάλυψε για την επιβάρυνση του οικολογικού του αποτυπώματος- για να μας πει ότι η γλωσσική πολυμορφία είναι εξίσου σημαντική με τη βιοποικιλότητα.
Οι γλώσσες των λαών αποκαλύπτουν τον τρόπο που σκέφτονται και βλέπουν τον κόσμο;
Ο Benjamin Lee Whorf, διάσημος γλωσσολόγος του 20ου αιώνα μελέτησε τις αυτόχθονες Αμερικάνικες –Ινδιάνικες- γλώσσες. Υποστήριζε πως οι Ινδιάνοι της Αμερικής, επειδή η γραμματική τους έχει μια συγκεκριμένη δομή, αποκάλυπτε πόσο διαφορετικά σκέφτονταν. Για παράδειγμα στην γλώσσα τους ο χρόνος αναφερόταν πολύ διαφορετικά, οι παρελθόντες χρόνοι και οι μέλλοντες εκφράζονταν διαφορετικά.Έτσι κατέληξε στο συμπέρασμα πως οι Ινδιάνοι αντιλαμβάνονταν τον χρόνο διαφορετικά. Η άποψη ότι το συντακτικό μίας γλώσσας επηρεάζει τον τρόπο που σκέφτεσαι δεν είναι ιδιαίτερα αποδεκτή. Υπάρχουν βέβαια περιπτώσεις όπου αυτό ισχύει. Οι περισσότεροι θα έλεγαν ότι η σύνταξη μιας γλώσσας δεν επηρεάζει τον τρόπο σκέψης. Για παράδειγμα στα κινέζικα δεν μπορείς να εκφράσεις υπόθεση συντακτικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι Κινέζοι δεν μπορούν να σκεφτούν υποθετικά.
Με το λεξιλόγιο τι γίνεται;
Οι αφηρημένες έννοιες και λέξεις πολλές φορές σου κατευθύνουν την σκέψη. Για παράδειγμα αν πεις κάποιον «τρομοκράτη» αμέσως αυτό επηρεάζει το πώς σκέφτονται οι άλλοι για αυτόν. Αν τον έλεγες «Αγωνιστή της ελευθερίας» θα δημιουργούσες άλλες σκέψεις. Η γλώσσα επηρεάζει τον τρόπο που σκέφτονται οι άνθρωποι αλλά είναι πολύ σημαντικό να ξεχωρίσουμε το λεξιλόγιο από τη σύνταξη. Το λεξιλόγιο είναι κάτι που πρέπει να μάθουμε. Κάθε φορά που λέμε μια φράση θα είναι κατανοητή μόνο αν γνωρίζουμε τις επιμέρους σημασίες όλων των λέξεων. Το συντακτικό είναι αυτό που παίρνει τα νοήματα των λέξεων και τα βάζει μαζί. Οι περισσότεροι γλωσσολόγοι συμφωνούν ότι η διαφορά είναι στην σύνταξη των προτάσεων.
Πως αντιμετωπίζουν οι γλωσσολόγοι το γεγονός ότι καθημερινά εξαφανίζονται πολλές τοπικές διάλεκτοι;
Είναι πολύ λυπηρό. Η γλωσσική πολυμορφία για εμάς είναι τόσο πολύτιμη όσο η βιοποικιλότητα. Στη Νέα Ζηλανδία, από όπου κατάγομαι, υπάρχει η γλώσσα των ιθαγενών Μαόρι που είναι υπό εξαφάνιση και έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη πρωτοβουλία με σκοπό την διάσωσή της. Οι γλωσσολόγοι πρέπει να προσπαθήσουμε να είμαστε κοινωνικά υπεύθυνοι και να βρούμε τρόπους για να διατηρήσουμε τις διαλέκτους που είναι υπό εξαφάνιση. Είμαι γλωσσολόγος με ειδικότητα στην κατασκευή υπολογιστικών μοντέλων της γλώσσας. Έχω χτίσει μοντέλα Μαόρι που χρησιμοποιούνται για τη διαδικτυακή διδασκαλία τους ως ξένη γλώσσα ώστε να ενθαρρύνω τους ανθρώπους να την μιλήσουν. Ένα από τα προβλήματα σε κάθε μειονοτική γλώσσα είναι ότι αν δεν τη μιλάει κανείς άπταιστα συνήθως σταματάει να την μιλάει. Ένας υπολογιστής μπορεί να είναι χρήσιμος στο να βοηθήσει κάποιον να μάθει καλά μια γλώσσα με σκοπό να την χρησιμοποιήσει σε πραγματικούς διαλόγους και εν τέλει να την διατηρήσει. Οι γλωσσολόγοι είναι σταυροφόροι για τη διατήρηση των γλωσσών.
Ποιο είναι το background σας;
Η ανθρώπινη γλώσσα και η επικοινωνία με ενδιέφεραν από τότε που ήμουν μικρός. Ακόμα δε γνωρίζουμε πως λειτουργεί η γλώσσα, είναι ένα από τα μυστήρια της επιστήμης. Υπάρχουν τόσα άλλα που έχουμε ανακαλύψει αλλά η ανθρώπινη γλώσσα παραμένει ακόμα ένα άλυτο πρόβλημα. Αυτό σημαίνει ότι δεν γνωρίζουμε πως εμείς λειτουργούμε. Θέλω να βοηθήσω να μάθουμε πως λειτουργεί ο μηχανισμός της γλώσσας ώστε να μπορούμε να καταλάβουμε κι εμάς τους ίδιους. Πρέπει να κατανοήσουμε πως δουλεύει ο επικοινωνιακός μας μηχανισμός γιατί αυτό είναι βασικό σε σχέση με το πώς σκεφτόμαστε και αλληλεπιδρούμε. Αυτά τα ερωτήματα θέτω και μου δίνουν κίνητρο σαν επιστήμονα.
Τι έρχεται πρώτα, η γλώσσα ή η σκέψη; Και πώς σκεφτόμαστε, με λέξεις ή με εικόνες;
Είναι πολύ δύσκολο να το ξέρουμε αυτό. Υπάρχουν άνθρωποι που δε μιλούν καθόλου αλλά βλέπουν, ακούν και αλληλεπιδρούν. Μπορούμε να χάσουμε την ομιλία μας και συνεπώς την γλώσσα από κάποιο ατύχημα ή μια εγκεφαλική βλάβη, αλλά οι άνθρωποι που τους έχει συμβεί κάτι τέτοιο διατηρούν την ικανότητα της αντίληψης, της επικοινωνίας. Επίσης γνωρίζουμε ότι ο κοντινότερός μας ξάδελφος, ο χιμπατζής, δεν έχει κάποια γλώσσα, αλλά έχει τρόπο να επικοινωνεί. Θα έλεγα ότι πρώτα έρχεται η ικανότητα να αντιλαμβάνεσαι τον κόσμο, και να αλληλεπιδράς με αυτόν, και η γλώσσα με κάποιο τρόπο προστίθεται σε αυτό. Το ερώτημα που προκύπτει είναι το εξής. Πώς λειτούργησε η εξέλιξη στον εγκέφαλό μας και μας επέτρεψε να έχουμε αυτόν τον τρόπο επικοινωνίας που κανένα άλλο ζώο δεν έχει.
Μπορούμε να το σκεφτούμε σαν αίτιο και αιτιατό. Είχαμε σίγουρα κάτι πριν τη γλώσσα και, στη συνέχεια, η εξέλιξη δημιούργησε τη γλώσσα. Το άγνωστο ερώτημα είναι ποιες αλλαγές έγιναν στον εγκέφαλό μας, ή στον πολιτισμό μας, που μας επέτρεψαν να αναπτύξουμε τη γλώσσα.
Γνωρίζετε μια πρόσφατη ιστορία όπου ένα κορίτσι μετά από ένα ατύχημα άρχισε να μιλάει Αγγλικά με γαλλική προφορά χωρίς να έχει μάθει ποτέ γαλλικά;
Όχι δεν γνωρίζω το συγκεκριμένο περιστατικό. Αλλά η νευρολογία είναι γεμάτη από τέτοια περίεργα περιστατικά! Υπάρχουν παραδείγματα με ανθρώπους που τους έλεγαν να διαβάσουν μία λέξη ας πούμε ένα λουλούδι πχ. «τουλίπα» και εκείνοι διάβαζαν «μαργαρίτα», ή άλλα παραδείγματα γνωστά από τον 19ο αιώνα όπου άνθρωποι μιλούσαν χωρίς να έβγαινε κάποιο νόημα από τα λεγόμενά τους, αλλά αυτά που έλεγαν ήταν συντακτικά και γραμματικά άριστα. Έτσι πολλοί επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι στο ένα μέρος του εγκεφάλου μας είναι ο μηχανισμός της σύνταξης και της γραμματικής, και σε κάποιο άλλο ο μηχανισμός του νοήματος. Επίσης υποστηρίζουν ότι μπορείς να καταστρέψεις το ένα μέρος χωρίς να επηρεαστεί το άλλο. Αυτό βέβαια δεν τυγχάνει καθολικής αποδοχής, αλλά υπάρχουν πολλά παραδείγματα στην νευροεπιστήμη καθώς και πολλές περίεργες διαταραχές όπου τα συμπτώματα είναι σαν και αυτά που σας περιέγραψα.
Ποια είναι τα πράγματα που έχουμε μάθει από την γλωσσολογία κατά τον 20ο αιώνα και άλλαξαν τον τρόπο που πιστεύουμε ότι λειτουργεί ο εγκέφαλός μας;
Το πρώτο είναι ότι η γλώσσα δεν είναι απλά μια σειρά από λέξεις. Μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι είναι λέξη, λέξη, λέξη. Σύντομα αντιληφθήκαμε ένα γλωσσικό μοντέλο έχει μία πολύ πλούσια ιεραρχική και πολύπλοκη δομή. Οι σχέσεις των στοιχείων τη δομή της πρότασης που επιτρέπουν για παράδειγμα την σωστή σύνταξη, μπορούν μόνο να περιγραφούν αν σκεφτούμε την πρόταση ιεραρχικά. Παρότι σκεφτόμαστε τη δομή της κάθε πρότασης γραμμικά και επίπεδα, αυτή είναι πολύπλοκη και ιεραρχική. Υπάρχει αυτή η πλούσια «μοριακή» δομή και αυτό που κάνουν οι γλωσσολόγοι είναι να μελετούν μία συγκεκριμένη γλώσσα και να καταλάβουν την δομή της. Αυτή είναι η πρώτη παρατήρηση.
Το δεύτερο πράγμα που ανακαλύφθηκε και ανήκει στον 20ο αιώνα πιθανότατα, αν και προβλημάτισε τους γλωσσολόγους αρκετά νωρίτερα, είναι ότι η γλώσσα τείνει στο άπειρο. Μπορούμε να κατανοήσουμε άπειρο αριθμό διαφορετικών προτάσεων, το ερώτημα είναι πως γίνεται αυτό. Η βασική ιδέα είναι ότι το νόημα της πρότασης βγαίνει από το νόημα των μεμονωμένων λέξεων, αλλά χρειάζεσαι κάτι ώστε όταν τις βάλεις μαζί να διατηρούν το νόημα τους. Εκεί η σύνταξη και η γραμματική είναι κανόνες που εξηγούν πως πρέπει να μπουν οι λέξεις σε μία πρόταση ώστε να διατηρήσει το νόημα της. Το μεγάλο ερώτημα που προκύπτει είναι πώς μπορείς να καταλάβεις μια πρόταση που δεν έχεις ακούσει ποτέ στο παρελθόν. Η απάντηση είναι ότι πρέπει να χτίσεις το νόημα της πρότασης από το νόημα των μεμονωμένων λέξεων συνδυάζοντας τες με τον τρόπο που η δομή της πρότασης σου επιβάλει.
Το τρίτο είναι ότι οι γλώσσες μοιάζουν μεταξύ τους περισσότερο από ό, τι μπορούμε να φανταστούμε. Επιφανειακά δείχνουν πολύ διαφορετικές, χρησιμοποιούν διαφορετική σειρά των λέξεων, ή μερικές από αυτές δεν έχουν ιδιαίτερη σειρά, αλλά μάλλον περιέχουν πληροφορίες με μορφολογία όπως κάνετε στα ελληνικά. Αλλά κάτι στο οποίο θα συμφωνήσει οποιοσδήποτε γλωσσολόγος, είναι ότι αν ψάξουμε αρκετά βαθιά θα βρούμε ότι χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε την ίδια θεωρητική δομή ξανά και ξανά σε διάφορες γλώσσες. Όλες οι γλώσσες βασίζονται σε κοινή δομή. Έτσι υπάρχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους. Οι γλωσσολόγοι του 19ου αιώνα θυμίζουν “βοτανολόγους” που ταξινομούσαν τα φυτά, αλλά δεν έβλεπαν τις κοινές δομές. 0ι γλωσσολόγοι του 20ου αιώνα, συνειδητοποίησαν ότι υπήρχε μια καθολική δομή.
Και έπειτα υπάρχει η μεγάλη συζήτηση που εξακολουθεί να μαίνεται και η οποία διερωτάται. Από πού προέρχονται οι κοινές δομές;
Ο Noam Tsomski πιστεύει ότι τα μωρά γεννιούνται γνωρίζοντας κάτι για τη γλώσσα ήδη, ότι είναι κατά κάποιο τρόπο ενσωματωμένη στο γονίδιο, κάπου στον εγκέφαλο, και δεν υπάρχει κάτι το οποίο κωδικοποιεί κάποιους περιορισμούς σχετικά με τον τρόπο που η γλώσσα μπορεί να υπάρχει. Η εκμάθηση γλωσσών είναι εύκολη για ένα μωρό, δε χρειάζεται να πάει στο πανεπιστήμιο. Η μία σκέψη λέει ότι τα μωρά έχουν γεννηθεί με πληροφορίες σχετικές με τη γλώσσα στον εγκέφαλο, κωδικοποιημένες κάπου, δεν ξέρουμε πώς, δεν ξέρουμε πού, και αυτό εξηγεί γιατί τους είναι τόσο εύκολο. Αυτή είναι μια ιδέα,που υποστηρίζουν οι «nativist» γλωσσολόγοι, αλλά υπάρχουν και άλλοι που πιστεύουν ότι τα μωρά δεν έχουν γεννηθεί με κάποια ιδιαίτερη γνώση, αλλά με πολύ μεγάλες δυνατότητες εκπαίδευσης. Οι τεράστιες μαθησιακές δεξιότητες που διαθέτουν έχουν έναν γενικό αλγόριθμο μάθησης όπως μια εφαρμογή επεξεργασίας στατιστικών στοιχείων. Με την εφαρμογή αυτών των στατιστικών μαθαίνουν από όλα τα ερεθίσματα τους. Αυτό είναι ένα debate, δεν είναι μια συγκεκριμένη ανακάλυψη. Αυτό που συνέβη στον 20ο αιώνα είναι ότι αυτό το debate έχει αποκρυσταλλωθεί.
Υπάρχει κάποια έρευνα σχετική με τα άτομα που είναι εκ γενετής τυφλοί;
Αν έχουν γεννηθεί τυφλοί, αλλά μπορούν να ακούσουν έχουν μια μικρή καθυστέρηση στην εκμάθηση γλωσσών. Αλλά εν γένει δε θα υπάρξει απολύτως κανένα πρόβλημα. Αν κάποιος έχει γεννηθεί τυφλός και κουφός είναι πιο δύσκολο, αλλά πλέον έχουμε πολύ καλούς τρόπους διδασκαλίας για τέτοιες περιπτώσεις. Αυτοί ξεκίνησαν με το τυφλό και κωφό κορίτσι την Helen Keller στις ΗΠΑ η οποία διδάχθηκε από κάποιον που διαισθητικά έμαθε πώς να διδάξει την γλώσσα και τελικά έγινε διάσημη. Έτσι, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι μπορείς να αναπτύξεις τη γλώσσα, χωρίς να είσαι σε θέση να αντιληφθείς τον κόσμο με την όραση ή την ακοή. Δεν είμαι σίγουρος για το πώς γίνεται αυτό. Πάντως ανεξάρτητα από το debate ανάμεσα σε εκείνους που πιστεύουν ότι η γλώσσα είναι έμφυτη και σε εκείνους που πιστεύουν ότι είναι απλά μια μαθησιακή ικανότητα, το σίγουρο είναι ότι οι άνθρωποι με όλων των ειδών αναπηρίες μπορούν να μάθουν και ξένες γλώσσες. Μια άλλη ενδιαφέρουσα νευρολογική περίπτωση είναι το σύνδρομο Ουίλιαμς. Πρόκειται για ανθρώπους με πολύ χαμηλό δείκτη νοημοσύνης που όμως είναι απίστευτα κοινωνικοί και επικοινωνιακοί, και οι γλωσσικές τους δεξιότητες είναι πολύ μεγαλύτερες από αυτό που θα περίμενε κανείς από το IQ τους. Αυτό μας κάνει να πιστεύουμε ότι η γλώσσα δεν έχει να κάνει μόνο με τη γενική νοημοσύνη.
Ποιο ήταν το μήνυμά σας στην ομιλία σας στο TEDxAthens;
Υπάρχουν δύο κατηγορίες επιστημόνων που στην πραγματικότητα δεν αλληλεπιδρούν. Αυτοί είναι οι γλωσσολόγοι και οι άνθρωποι που μελετούν την αντίληψη. Αυτές οι επιστημονικές κοινότητες δεν έρχονται σε επαφή. Πάνε σε διαφορετικά συνέδρια, γράφουν σε διαφορετικά περιοδικά. Αυτό το θεωρώ μέγα λάθος. Μίλησα για μια πρωτοβουλία σύνδεσης μεταξύ των δύο αυτών ομάδων επιστημόνων. Πρέπει να μιλήσουν η μια στην άλλη. Αυτή η απομόνωση δε βοηθά και θα πρέπει να κάνουμε άμεσα κάτι για αυτό.
